Tymczasowe aresztowanie - przesłanki zastosowania

Tymczasowe aresztowanie - przesłanki zastosowania

Informacje na temat środków zapobiegawczych możemy znaleźć w rozdziale 28 kodeksu postępowania karnego.

Tymczasowe aresztowanie

Art. 249 [Podstawy i tryb stosowania]

§ 1. Środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.

Jednym ze środków zapobiegawczych jest tymczasowe aresztowanie. Jest to środek, który powinien być stosowany wyjątkowo i tylko wówczas, gdy inne środki zapobiegawcze nie zdołają wypełnić swojej funkcji. Zastosowanie tymczasowego aresztowania wymaga, aby spełnione były przesłanki ogólne stosowania środków zapobiegawczych, jak i co najmniej jedna z szczególnych przesłanek stosowania tymczasowego aresztowania (określonych w art. 258 Kodeksu postępowania karnego). Przesłanki ogólne stosowania tymczasowego aresztowania zbiegają się z ogólnymi przesłankami stosowania środków zapobiegawczych. Zasadniczo są to 2 przesłanki:

• potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania,
• zaistnienie sytuacji, w której dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony (lub podejrzany) popełnił przestępstwo.

Przesłanki szczególne – pozytywne oraz negatywne

Przesłanki szczególne stosowania tymczasowego aresztowania dzielą się na przesłanki pozytywne (które muszą zaistnieć) oraz przesłanki negatywne (które nie mogą zaistnieć, bo ich zaistnienie spowoduje niemożność zastosowania tymczasowego aresztowania). Do zastosowania aresztu wystarczy istnienie przesłanek ogólnych i chociaż jednej z poniższych pozytywnych przesłanek (przy braku istnienia negatywnych przesłanek stosowania aresztu).

Art. 258. Przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania

§ 1. Tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze można stosować, jeżeli zachodzi:

1. Uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu. Obawa ta musi mieć jednak swoje podłoże, nie może być abstrakcyjna. Należność zastosowania tymczasowego aresztowania w tym przypadku musi być uzasadniona materiałem dowodowym oraz zachowaniem sprawcy.
2. Uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. Mówiąc bardziej potocznie, obawa, że oskarżony dopuści się matactwa. W judykaturze matactwem określa się bezprawne wpływanie na bieg procesu karnego, co należy wiązać wyłącznie z niezgodnym z prawem zachowaniem oskarżonego czy też podejrzanego. Bezprawne utrudnianie postępowania może polegać na nieprzebywaniu w miejscu zamieszkania, nieusprawiedliwionym niestawiennictwie, uniemożliwianiu doprowadzenia, zacieraniu śladów przestępstwa.

§ 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą.

Paragraf ten jest wyjątkowo kontrowersyjny, ponieważ jedna część autorytetów prawniczych uważa, że z surowości grożącej oskarżonemu kary wynikają obawy utrudniania prawidłowego toku postępowania, o jakich mowa w art. 258 § 1 (czyli obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, czy obawa matactwa). Druga część znawców prawa twierdzi jednak, iż że owe obawy nie mogą wynikać wyłącznie z surowości grożącej kary pozbawienia wolności, lecz powinny one znajdować oparcie w ustaleniach wskazujących na obawy określone w art. 258 § 1.

§ 3. Środek zapobiegawczy można wyjątkowo zastosować także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Paragraf ten jest bardzo bezpośredni. Gdy jest podejrzenie, że oskarżony może dopuścić się czynu zagrażającego życiu lub zdrowiu jakiejkolwiek osoby, oczywistym jest, że odpowiednie jest zastosowanie tymczasowego aresztowania. Oskarżyciele często odnoszą się do tego paragrafu, jeżeli podejrzany jest lub był członkiem zorganizowanej grupy przestępczej.

§ 4. Decydując o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego, uwzględnia się rodzaj i charakter obaw wskazanych w § 1–3, przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium. Należy jednak pamiętać, że celem środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania i nie mogą one przekształcić się w antycypację kary.

Warto pamiętać, iż tymczasowe aresztowanie oskarżonego nie jest konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Przy ustaleniu „dużego prawdopodobieństwa” w rozumieniu art. 249 § 1 kpk popełnienia przestępstwa prowadzący postępowanie musi dysponować takimi dowodami, które stwarzają stan uprawdopodobnienia zbliżony do pewności.

Pozbawienie podejrzanego wolności przed wydaniem prawomocnego wyroku skazującego nie może zastępować kary, dlatego ustawodawca wprowadził cały szereg ograniczeń stosowania tymczasowego aresztowania, ustanawiając gwarancje dla podejrzanego, że nawet przy najcięższych zarzutach, jeśli przesłanki do stosowania lub przedłużenia tymczasowego aresztowania nie zostały spełnione lub nie wykazano niezbędności stosowania tego tylko środka zapobiegawczego, środek ten stosowany być nie może; polskie prawo procesowe nie przewiduje obowiązku stosowania tymczasowego aresztowania. Sam fakt zastosowania tymczasowego aresztowania nie może być oceniany jako obalenie zasady domniemania niewinności.

Polski kodeks postępowania karnego zawiera również wiele paragrafów, które mogą wykorzystać obrońcy w celu niedopuszczenia do tymczasowego aresztowania oskarżonego. Dzięki temu, z założenia można oczekiwać, że niezależnie od tego o jakie przestępstwo jesteśmy podejrzani, kwestia tego czy ten środek zapobiegawczy powinien być zastosowany wobec nas zostanie rozpatrzona przez sąd indywidualnie.

Art. 259 [Negatywne przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania]

§ 1. Jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:

1. Artykuł 259 § 1 KPK wyraża nakaz odstąpienia od stosowania tymczasowego aresztowania, jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie. W wypadkach określonych w omawianym przepisie tymczasowe aresztowanie jest, co do zasady, niedopuszczalne. Zastosowanie tego środka jest możliwe dopiero wtedy, gdy przemawiają za tym szczególne względy. Obowiązek wykazania owych szczególnych względów spoczywa na prokuratorze wnioskującym o areszt tymczasowy oraz na sądzie stosującym ten środek z urzędu.
2. Spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo
3. Pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

Nie odnosi się to do sytuacji, gdy zagrożenie dla życia lub zdrowia oskarżonego aresztowanego wynika z samouszkodzenia lub demonstracyjnie podejmowanych prób samobójczych, jeśli więzienna służba zdrowia wszelkimi dostępnymi środkami chroni jego życie i zdrowie. Natomiast gdy więzienna służba zdrowia nie ma oddziału szpitalnego, który mógłby oskarżonemu zapewnić leczenie onkologiczne i nie ma też możliwości transportowania go na zaplanowane zabiegi do odpowiedniej instytucji publicznej służby zdrowia, należy uchylić stosowanie tymczasowego aresztowania.

Wyjątkowo ciężkie skutki w orzecznictwie pojmowane są następująco:

1. Skutkami takimi nie są normalne następstwa pozbawienia osoby wolności na skutek tymczasowego aresztowania, a jedynie takie, które zagrażają egzystencji tych osób.
2. Nie stwarza takiego zagrożenia aresztowanie oskarżonego, który przed zastosowaniem tego środka zapobiegawczego nie łożył na utrzymanie rodziny, a nawet uchylał się od obowiązku alimentacyjnego.
3. Niemożność kontynuowania nauki.
4. Posiadanie przez oskarżonego zaległości czynszowych czy alimentacyjnych.
5. Od stosowania tymczasowego aresztowania odstępuje się, gdy stosowanie go zagraża poważnie i rzeczywiście życiu aresztowanego bądź egzystencji jego najbliższych, a nie wtedy, gdy powoduje jakiekolwiek niewygody czy zagrożenia, zwłaszcza gdy da się im inaczej zaradzić.
6. Nie są „wyjątkowo ciężkimi skutkami” skutki w postaci pogorszenia się sytuacji rodziny podejrzanego.
7. Zły stan psychiczny żony podejrzanego wywołany silnym stresem po jego aresztowaniu

§ 2. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.

Określona w art. 259 § 2 KPK dyrektywa jest wyrazem zasady proporcjonalności odniesionej do tymczasowego aresztowania, zgodnie z którą nie należy stosować tymczasowego aresztowania, gdy oskarżonemu grozi niezbyt wysoka kara za popełnione przestępstwo. Artykuł 259 § 2 KPK wymaga, aby przed podjęciem każdej decyzji w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania sąd rozważył – na podstawie okoliczności sprawy – jaka potencjalnie kara może być oskarżonemu wymierzona.

§ 3. Tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku.

W art. 259 § 3 KPK wyrażony został zakaz stosowania tymczasowego aresztowania, gdy przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku. Przepis odnosi się do kary przewidzianej w ustawie za dane przestępstwo, a nie kary przewidywanej w danym przypadku. Treść tego paragrafu została zmieniona 27.9.2013 r. Po zmianie tymczasowe aresztowanie nie mogło być stosowane, jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat. Jednak ustawą z 11.3.2016 r. zmieniono treść § 3 powracając do wcześniejszego uregulowania, dopuszczając stosowanie tymczasowego aresztowania w sprawach o przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności przekraczającą rok. Część prawników bardzo krytycznie ocenia ostatnią zmianę.

§ 4. Ograniczenia przewidziane w § 2 i 3 nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości. Ograniczenie przewidziane w § 2 nie ma również zastosowania, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym.

Można stwierdzić, iż ostatni paragraf jest podsumowaniem tego artykułu. Wyjątki, w których § 4 wyłącza § 2 i 3 są oczywiste dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Bardzo ważne jest również, aby nie zapominać, że nawet jeżeli już dojdzie do tymczasowego aresztowania, to oskarżony ma swoje prawa, o których osoby odpowiedzialne za aresztowanie muszą koniecznie pamiętać. Jest znacząca różnica pomiędzy wymienionym wyżej środkiem zapobiegawczym a prawomocnym wyrokiem sądu skazującym na karę więzienia, ponieważ na etapie tymczasowego aresztowania oskarżony może być niewinny.

Prawa tymczasowo oskarżonego

1. Prawo do zawiadomienia o miejscu swojego pobytu osobę najbliższą albo inną osobę, stowarzyszenie, organizację lub instytucję, a także swojego obrońcę.
2. Jeśli aresztowanym jest cudzoziemiec – może on zawiadomić właściwy urząd konsularny.
3. Prawo do korzystania z własnej odzieży, bielizny i obuwia, chyba że zakłóca to porządek ustalony w areszcie śledczym lub sprzeciwiają się temu względy bezpieczeństwa lub względy sanitarne.
4. Prawo do co najmniej jednego widzenia w miesiącu z osobą najbliższą. Sąd lub prokurator mogą jednak odmówić zgody na widzenie, jeśli zachodzi uzasadniona obawa, że widzenie zostanie wykorzystane:
• w celu bezprawnego utrudnienia postępowania karnego;
• do popełnienia przestępstwa, w szczególności podżegania do przestępstwa.
5. Po zakończeniu aresztu – administracja aresztu śledczego jest obowiązana udzielić zwalnianemu pomocy w udaniu się do miejsca zameldowania lub miejsca zamieszkania albo do podmiotu leczniczego.

Tymczasowe aresztowanie jest na pewno w wielu przypadkach bardzo potrzebne. W wielu sprawach, na pewno rzeczywiście dzięki temu środkowi zapobiegawczemu został zabezpieczony prawidłowy tok postępowania. W Polskim kodeksie postępowania karnego zawartych jest wiele regulacji dotyczących tymczasowego aresztowania. Można mieć jedynie nadzieję, że organ podejmujący decyzje w sprawie wymienionego środka zapobiegawczego zawsze ich skrupulatnie przestrzega, aby każdy oskarżony mógł liczyć na sprawiedliwą decyzję w sprawie osadzenia go w areszcie do czasu prawomocnego wyroku.

adw. Antoni Koprowski

Jakub Walczak

Więcej poradników o adwokatach

Zniesławienie w Internecie - art 212 k.k.

Zniesławienie w Internecie objęte jest sankcją karną wynikającą z art. 212 1 i lex specialis do zniesławienia w Internecie § 2 k.k.

20.05.2019

Przygotowanie i przebieg procesu o rozwód z pomocą adwokata

Rozwód to nerwy i stres. Można je zminimalizować. Jak? Profesjonalnym wsparciem i dobrym przygotowaniem.

25.07.2022

Stwierdzenie nabycia spadku. Gdzie kierować wniosek. Opłata. Jak wygląda rozprawa.

W tym artykule dowiesz się, gdzie i kiedy możesz złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, jakie poniesiesz z tym związane opłaty, jak wygląda sprawa w sądzie, jaka jest kolejność dziedziczenia ustawowego oraz w jakiej części, a także jakie załączniki należy złożyć wraz z wnioskiem.

30.03.2018

Wniosek dowodowy w postępowaniu karnym

Dowody w sprawie karnej mogą być przeprowadzane z urzędu lub na wniosek strony.

29.06.2018

Rozwód - jak podzielić wspólny majątek?

Z chwilą ustania wspólności majątkowej każdy z małżonków może domagać się podziału majątku. Nie jest on obowiązkowy, gdyż przepisy takiego obowiązku nie nadkładają, lecz często okoliczności sprawiają, że podział ten jest pożądany.

19.03.2019

Przerwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności

Kara pozbawienia wolności nie zawsze musi oznaczać, że skazany wyjdzie poza mury więzienne dopiero po upływie okresu, na jaki kara została przez sąd orzeczona. Jednym ze sposobów tymczasowego wyjścia z więzienia jest przerwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności.

08.09.2022